Хясааны нулимс/сургамжит өгүүллэг/

 Эрт урьд цагт нэгэн бяцхан хясаа амьдардаг байжээ.Шүрэн ойн доор суун хажуугаар нь өнгөрөх өнгө өнгийн загасыг харан өдөр хоногийг өнгөрөөдөг байв.Амгалан тайван амьдралтай энэ бяцхан хясааны амьдрал нэг л өдөр хар дарсан зүүд мэт аймшигтай болон хувирав. Учир нь нэг өдөр гадуур нь бүрхсэн ясан биеэ бага зэрэг онгойлготол биен дотор нь нэг элсний ширхэг ороод хамаг биеийг нь холгож эхлэв.Эхлээд бяцхан хясаа нэг их тоосонгүй удахгүй гарчих байх гэж бодсон ч өдөр ирэх тусам элсэн ширхэг улам бүр гүн шигдэн биеийг нь яахын аргагүй ихээр зовоож байлаа.Өдөр ирэх тусам хөөрхий хясааг хатган зовоож байгаа элсний ширхэг үнэхээр их өвтгөж байсан учир бяцхан хясаа тэсэлгүй өвчиндөө шаналан үргэлж уйлдаг болов.

Өдөр өнгөрөх тусам хөөрхий хясааны нулимс нэмэгдсээр л байв.Юунд хэнд гомдохоо мэдэхгүй байлаа.Өөрийг нь зовоож байгаа элсний ширхэгт үү? Аль эсвэл анхаарал болгоомжгүй байсан өөртөө юу?Өөрийг нь хамгаалж чадаагүй далай тэнгист үү?

Хайрын зөгнөл

Анхны цас том томоор малгайлан намуухнаар буусан өвлийн эхэн сарын тэр нэгэн өдөрсөн. Бараг навч хүртэл зарим нь хараахан шарлаж амжаагүй байж билээ. Гэнэт орсон цасыг харж хөөрсөн залуухан хосууд хотын гудамжаар хөтлөлцөн алхаад л... Тийм ээ, тэр л үед дөнгөж хорь хүрч явсан ганцаардана гэдгийг мэдэхгүй омголон охин миний сэтгэлийг чи бүрэн эзэмдсэн. Хар багаасаа л эрх танхи, элбэг хангалуун амьдрал дунд өссөн хирнээ энгийн л нэг нүдэнд дулаахан залууд зүрх алдан дурлахад эцэг эх минь битгий хэл бүр өөрөө ч хүртэл гайхах үе байдаг л байсан. Гэхдээ л Тулгаа, чи минь цаанаа л нэг нүдэнд дулаахан, цэвэрхэн, соёлтой залуу. Даанч бэл муутай гэдгээр нь эцэг эх маань үргэлж л гадуурхаж байсан. Гэхдээ чиний энэ мөнгөгүй байдал намайг чамд дурлахад минь огтхон ч саад болоогүй. Зөвхөн чамтайгаа мөрөөдөлд умбан илэн далангүй ярилцан хамтдаа цагийг өнгөрөөж байхад л бүх аз жаргал тэнд оршиж байсныг одоо мэдэрч байна. Цолмон ийнхүү бодол болон суух аж. Тэр жилийн анхны цасыг хараад би хөөрч догдлохдоо найзуудтайгаа уулзахаар гэрээсээ хам хум гараад л гүйсэн. Зам хальтиргаатай байсныг ч хэлэх үү, яг л тэр мөчид машин зам хөндлөн гарахдаа жигтэйхэн гоё машинд шүргүүлээд унасан. Аз болж огтхон ч бэртэж гэмтээгүй. Тэгээд л тэр машинд сууж явсан чамтайгаа танилцаж билээ. Тэгэхэд чи гэртээ хүргүүлэхээр машинд гар өргөн сууж явсан гэсэн. Жолоочийг явуулаад л тэрхүү бөөн бөөнөөрөө намуухан будрах цастай үдэш чамтайгаа хамт кафед сууж нилээд ярилцсансан. Тэгээд л маргаашнаас нь эхлээд өдөр болгон уулзсаар би чамаасаа салж чадахааргүйгээр дасаж билээ. Цолмонгийн бодол өнгөрсөн рүү ийнхүү хөвөрсөөр л ... ...Энэ болсон явдлаас ч өмнө бүр жаахан, найман настай байхдаа аавыгаа дагаж нэгэн мэргэн хүн дээр очсон минь өнөөг хүртэл санаанаас гардаггүйсэн. Аав минь тэр хүнээс хэрэг явдлаа асуугаад гарахдаа над руу өхөөрдсөн харцаар хараад "Миний охины ирээдүйн заяаны хань ямар хүн байх бол?” гэж асууж билээ. Тэгэхэд өнөөх мэргэн лам намайг "мундаг эрх мэдэлтэй, эд хөрөнгөтэй, өндөр боловсролтой, өөрийнхөө үеийн сайхан залуутай ханилах заяатай” гэж айлдсан. Аав минь ч баахан хөөрч билээ.

Ч.Лодойдамба: Гэрээслэл

Өнгөрсөн зун би Архангай аймагт байдаг авга ахындаа амарч билээ. Тэдний айлыг Юндэнгийнх гэдэг. Манай ахынхтай нийлж нэгдлийн мянга шахам хонь хариулдаг байлаа. Юндэнгийнх уул нь манай нутгийнх биш. Хожим намайг сургуулийн мөр хөөж гарснаас хойш цагаачлан иржээ. Хүүхдүүд нь тус бүр айл болоод өөр нутагт байдаг ба эх нь Ханд гэгч ная гаруй настай эмгэн хамт амьдардаг байв.Ханд гуай шиг өндөр настай эмгэд олон үгтэй, ярианд дуртай байдаг. Ялангуяа хуучны юм залуугийн явдлыг нь асуувал цэцэглэж явсан ид сайхан насаа бодож сэтгэл санаа нь сэргэн яриа нь төгсгөлгүй болдог шүү дээ. Харин Ханд гуай бол тийм биш ажээ.
Амарч байхдаа ганц өгүүллэгийн материал олж авъя гэж бодоод Ханд гуайтай хэд дахин ярих гэж оролдоод чадсангүй. Энэ тухайгаа Юндэн гуайд гомдон хэлэхэд «Манай ээж урьдах явдлаа ярих тун дургүй. Би хүү нь гэхэд уг нутаг гарал үүслийг нь мэдэхгүй. Эцэг минь ямар хүн байсныг ч ярьж өгөөгүй. Тэгээд би чинь Хандын Юндэн гэж эхээрээ овоглодог хүн шүү дээ гэжээ.

Ханд гуайгаас юм сонсох хүсэл надад их байлаа. Энэ эмгэний түмэн үрчлээс болсон гонзгой бор нүүр, илч гал нь бараг алга болсон цийлэм нүдний цаана урт удаан амьдралын сонин хачин юм нуугдаж байгаа нь тодорхой. Энэ том цоожтой хаалганы цаана мөн ч их юм буй даа. Гэвч нээх арга нь даанч олдохгүй болохоор яая гэх билээ дээ. Амралт минь дуусч явахаар бэлтгэж байтал Ханд авгай орж ирээд бэргэний хийж барьсан цайг ууж хэсэг дуугүй сууснаа:

-- Хүү минь чамайг юм бичдэг гэлцэх юм. Yнэн үү? Гэж асуув.
-Тийм ээ. Би зохиолч хүн бас сонины газар ажилтай гээд л өөрийнхөө тухай товч ярьж өглөө. Ханд гуайн асуултыг сонсоод над сонин юм сонсох үлэмж горьдлого буй болсон билээ. Гэтэл дуугардаггүй. Доош харан цай ууж дууссан шаазангийнхаа хээг үзэж байлаа. Энэ үед түүний нүүр харагдсангүй. Гэвч тэр хээг анхааран сонирхож байгаа биш гэдгийг би мэдэж байв. Учир нь дотоод сэтгэлийн гүн бодолд дарагдаад сууж байгаа хүний нүүр нүд далд байвч судас амьсгаа дотор нь болж байгаа их зүйлийг илтгэх ёс бий.

Ч.Лодойдамба: Солонго /эхлэл/

Шөнө дундаас хойш гэнэт аадар бороо орж, байн байн хурц цахилгаан цахилан тэнгэр нижигнэж саяхан баригдаж торонд орсон бүргэд шиг уурласан байгаль сүртэй ч аймшигтай ч байв.
Адуу минь хавчганан огт тогтож өхгүй, заримдаа хуйлран үргэхэд би ч айх шиг болоод, хашгирахад дуу минь чичрэн тасалдаж байлаа. Хэдэн өдрийн зүсэр бороог дажгүй давдаг аавын минь одончүү цув хүртэл хувингаар асгаж байгаа юм шиг цутгасан энэ усыг барьж чадалгүй нэвтрээд би усанд орсон зурам шиг шалба цохиулж, шүд минь дагжин өөрийн эрхгүй зодолдож байв. Харин энэ шөнийн ганц сайн юм гэвэл үе үе цахилж байгаа цахилгаанд адуу минь байн байн тодорч байсан тул би тасарсан хэсгий нь дор нь нийлүүлж байв. Үүр шөнө хагацахын өмнөхөн бороо гэнэт орсонтойгоо адил гэнэт арилж удалгүй бүхнийг тагласан зузаан хар үүл тонилон тэнгэр цэлмээд өглөөний нар угаасан ертөнцийг мэндлэн уулын толгойд алтан малгай өмсгөхөд уулнууд малилзан инээж байгаа сайхан сэтгэлтэй тарган шар хүн шиг харагдаж байлаа. Би адуугаа гэрийн зүг алгуурхан туув. Нар зүүн талын оройгоос салж ядан байхад би адуугаа гэрийн гаднаа авчирсан бөгөөд Дорж гуайн гэрийн цаана хос хосоор нь хэрсэн бололтой үл таних дөрвөн морь идэж байгаа харагдав.
Адууны түрүү зэлэн дээр очоод зогсоход аав минь хазаараа барин том том алхалж ирээд,
-За орж дулаац. Би унагаа бариад уячихая гэв. Энэ шөнө адуу манасан минь надад мундаг баатарлаг хэрэг санагдаж байж билээ. Гэвч аав минь намайг сайшаасангүй. Бодвол өнгөрүүлсэн амьдралд нь энэ байтугай үүнээс хэд дахин хэцүү шөнө адуу манах явдал бишгүй тохиолдсон тул миний энэ ажил түүнд малчин хүний амьдралын жирийн хэрэг байсан биз.
Намайг гэрт ороход ээжий минь хацардан асч, өсгийгөө өргөн өлийж магнай дээр минь үнсээд хий л шөнийн турш нэг ч амьсгал аваагүй юм шиг цээж дүүрэн агаар татсанаа
-Ай бурхан минь, хүү минь амьд ирлээ гэж хоймор байгаа бурхны зүг миний ирснийг мэдэгдэж байгаа юм шиг хэлэв.
Ээжийн минь гүн хайр гэрэлтсэн нүд ажил нас хоёрын тэмдэг болсон нүүрний үрчлээ бүхэнд нойргүй хоносны ядралын шинж тодхон харагдаж байлаа.
Би хувцсаа сольж өмсөх зуур Дорж гуайн тавьсан үл таних морьдын тухай асуухад,
Навчийн эцэг нь дүү охинтой нь ирсэн.

Ч.Лодойдамба: Солонго /төгсгөл/

Ер нь тэгээд унаад явъя гэсэн бол үнэндээ надад бариад өгөх мэдэлгүй байсан шүү дээ. Аав минь наадмын хүнс гэж Сүрэн бид хоёрт нэг нэг төгрөг өгөв. За ингээд бид гурав шинэ дээл өмсөж, сайхан морь унаад наадам руу явахад энэ хэвээрээ ертөнцийн хязгаарт ч хүрч чадмаар санагдаж билээ.
Тэнгэрт нэг ч үүлгүй бөгөөд хаашаа л харвал ногоон магнаг дэлгэсэн юм шиг газар харагдаад олон янзын сайхан үнэр хамар руу цоргиж байлаа. Ертөнц баясан мишээж, хүүхэдтэйгээ тоглож байгаа залуу эх шиг харагдаж байлаа. Удалгүй бид Харганатын голын бургас руу оров. Улиас моносын шуугих дуун элдвийн шувууны жиргэх дуу, голын урсах шуугиантай хослон байгаль бидэнд сайхнаа гайхуулах гэсэн шиг байв.
Сүрэн бид хоёр ам булаацалдан нутгийнхаа сайхныг магтав. -Ингээд жимс бүхэн болох цагт ямар сайхан гэж бодно гэж намайг хэлэхэд
-Түүнийг бодохтой зэрэг л арааны шүлс гардаг юм гэж Сүрэн хэлээд үнэхээр ч шүлс нь гарсан бололтой залгив.
-Танай эндхийн байгаль ч сайхан юм. Гэхдээ тусгүй юм их байна гэж Солонго хэлэхэд би угтан авч
-Жишээ нь гэж асуув.
-Танай энд бол үргэлж л адуугаа манах юм. Манай нутагт бол огт манадаггүй гэж Солонгын хэлэхэд Сүрэн
-Боохой гуай хаачсан газар вэ? гэж асуув.
-Манай тал нутгийнхан хангайхантай адил чоноо тахиж байдаггүй, харин хавар гөлөглөх үед нь талыг там, уулыг тал болтол нь хөөж байгаад устгаж орхидог гэж Солонго хошигнон хэлэв.
Энэ үгэнд үнэний хувь аргагүй л байсан тул би Солонготой маргаж чадсангүй. Манай хангайнхан чоноо эрхлүүлсээр байгаад эцэст нь тэд өвөр дэх юмы минь булааж авахад хүрч байгаа билээ. Ингээд бага залхуугаас их залхуу гэгчээр шөнө бүхэн адуугаа манаж өдөр бүхэн хонио дагаж явдаг нь үнэн.
-Гэхдээ л манай нутаг сайхан даа гэж Сүрэнгийн хэлэхэд Солонго толгойгий нь илбэн өхөөрдөн инээмсэглэж
-Төрсөн газрын хайрга зөөлөн гэв.
Бид гурав Харганатын голыг гатлах болов. Угаасаа тал газар өсөж ийм их ус үзээгүй Солонго ус гатлахаас айсан тул Сүрэн бид хоёр дундаа хийж гол руу оролоо. Солонгын морь бөөрөнхий чулуун дээр гишгээд хальтрахад тэр надаас барьж авахад би түүнийг чанга тэврэв. Сүүлд нь бид хоёулаа тэврэлдсэндээ болж ичив.
Гол гараад бид давхилаа. Эргэж харахад хэдэн өдрийн хурц наранд хатсан хуурай газар морины хөлд онгилогдон тоос татаад, биднийг гүйцэж ядсандаа хорсоод өөр хоорондоо зодолдож байгаа мэт бужигнан байв. Ингэж явсаар удалгүй бид наадам дээр очив.